भारतीय संसदाची संरचना आणि कार्यपद्धती काय आहे, आणि तिचा लोकशाहीत काय महत्त्व आहे?

भारतीय संसद ही भारताची सर्वोच्च कायदा निर्माण करणारी संस्था आहे. तिची संरचना आणि कार्यपद्धती लोकशाही व्यवस्थेच्या आधारावर कार्य करते. भारतीय संसद दोन सदनांमध्ये विभागलेली आहे: लोकसभा (प्रतिनिधी सभा) आणि राज्यसभा (परिषद सभा).

### १. भारतीय संसदाची संरचना:

#### १.१ लोकसभा:
- **संख्या**: लोकसभेत 545 सदस्य असतात, ज्यामध्ये 543 सदस्य थेट निवडले जातात, तर 2 सदस्य राष्ट्रपति द्वारा नामांकित केले जातात.
- **कार्यकाल**: लोकसभा सदस्यांचा कार्यकाल 5 वर्षांचा असतो, परंतु हे कार्यकाल निवडणुका आधीच समाप्त होऊ शकते.
- **निवडणूक प्रक्रिया**: लोकसभा सदस्यांची निवड थेट जनतेच्या मतदानाद्वारे केली जाते. प्रत्येक मतदारसंघातून एक सदस्य निवडला जातो.

#### १.२ राज्यसभा:
- **संख्या**: राज्यसभेत 245 सदस्य असतात, ज्यामध्ये 233 सदस्य राज्य विधानसभांद्वारे निवडले जातात, तर 12 सदस्य राष्ट्रपति द्वारा नामांकित केले जातात.
- **कार्यकाल**: राज्यसभा सदस्यांचा कार्यकाल 6 वर्षांचा असतो, परंतु प्रत्येक 2 वर्षांनी एक तृतीयांश सदस्य निवृत्त होतात.
- **निवडणूक प्रक्रिया**: राज्यसभेतील सदस्यांची निवड राज्य विधानसभांच्या सदस्यांद्वारे केली जाते.

### २. कार्यपद्धती:
भारतीय संसदाची कार्यपद्धती खालीलप्रमाणे आहे:

#### २.१ अधिवेशन:
- संसद अधिवेशन म्हणजे संसद सदस्यांची बैठक, जिथे कायदे, चर्चा, आणि विविध विषयांवर विचारविनिमय केला जातो.
- अधिवेशनाची दोन प्रमुख प्रकारे असतात: सामान्य अधिवेशन आणि विशेष अधिवेशन.

#### २.२ कायदा निर्माण:
- संसदेत प्रस्तावित केलेले कायदे (बिल्स) सर्वप्रथम लोकसभेत चर्चा केली जातात. त्यानंतर राज्यसभेत पाठवले जातात.
- दोन्ही सदनांमध्ये मंजुरी मिळाल्यानंतर, बिल राष्ट्रपति कडे पाठवले जाते, जिथे ते कायद्यात रूपांतरित केले जाते.

#### २.३ चर्चा आणि प्रश्नोत्तर:
- संसदेत विविध विषयांवर चर्चा केली जाते, जिथे मंत्री आणि सदस्य प्रश्न विचारतात आणि उत्तर देतात. यामुळे सरकारच्या कार्यप्रणालीवर लक्ष ठेवले जाते.

### ३. लोकशाहीत महत्त्व:
भारतीय संसद लोकशाही व्यवस्थेचा आधार आहे. तिचे महत्त्व खालीलप्रमाणे आहे:

#### ३.१ प्रतिनिधित्व:
- लोकसभा लोकांच्या थेट प्रतिनिधित्वाचे प्रतीक आहे. यामुळे जनतेच्या आवाजाला संसदेत स्थान मिळते.

#### ३.२ कायदा निर्माण:
- संसद कायदे तयार करते, जे समाजाच्या विविध समस्या आणि आवश्यकतांवर आधारित असतात. यामुळे समाजात न्याय आणि समानता सुनिश्चित केली जाते.

#### ३.३ सरकारवर नियंत्रण:
- संसद सरकारच्या कार्यप्रणालीवर लक्ष ठेवते. प्रश्नोत्तर सत्रांमध्ये मंत्री आणि सरकारी अधिकारी उत्तर देतात, ज्यामुळे पारदर्शकता वाढते.

#### ३.४ चर्चा आणि विचारविनिमय:
- संसदेत विविध मुद्द्यांवर चर्चा होते, ज्यामुळे विविध दृष्टिकोन समोर येतात. हे लोकशाही प्रक्रियेला अधिक समृद्ध बनवते.

#### ३.५ जनतेची भागीदारी:
- लोकसभा आणि राज्यसभेतील सदस्य जनतेच्या समस्यांचे प्रतिनिधित्व करतात, ज्यामुळे लोकशाही प्रक्रियेत जनतेची सक्रिय भागीदारी सुनिश्चित होते.

### निष्कर्ष:
भारतीय संसद ही लोकशाही व्यवस्थेची आत्मा आहे. तिची संरचना आणि कार्यपद्धती जनतेच्या प्रतिनिधित्व, कायदा निर्माण, आणि सरकारच्या कार्यप्रणालीवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाची आहे. यामुळे लोकशाही मूल्ये जपली जातात आणि समाजात न्याय आणि समानता सुनिश्चित केली जाते.