भारतीय संसदाची रचना आणि कार्यप्रणाली काय आहे, आणि ती नागरिकांच्या हक्कांचे संरक्षण कसे करते?

भारतीय संसद ही भारताच्या लोकशाही व्यवस्थेचा एक महत्त्वाचा स्तंभ आहे. तिची रचना आणि कार्यप्रणाली समजून घेणे हे नागरिकशास्त्राच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

### भारतीय संसदाची रचना:

भारतीय संसद दोन सदनांमध्ये विभागलेली आहे:

1. **लोकसभा (संसद)**
- लोकसभा ही संसदाची खालची सदन आहे.
- यामध्ये 545 सदस्य असतात, ज्यात 543 सदस्य थेट निवडले जातात, तर 2 सदस्य राष्ट्रपति नियुक्त करतात.
- लोकसभेचे सदस्य 5 वर्षांच्या कालावधीसाठी निवडले जातात.
- लोकसभेचा अध्यक्ष "स्पीकर" असतो, जो सदनाच्या कार्यवाहीचे संचालन करतो.

2. **राज्यसभा (संसद)**
- राज्यसभा ही संसदाची वरची सदन आहे.
- यामध्ये 245 सदस्य असतात, ज्यात 233 सदस्य राज्य विधानसभांद्वारे आणि 12 सदस्य राष्ट्रपति नियुक्त करतात.
- राज्यसभेचे सदस्य 6 वर्षांच्या कालावधीसाठी असतात, आणि प्रत्येक 2 वर्षांनी तृतीयांश सदस्य निवृत्त होतात.
- राज्यसभेचा अध्यक्ष उपराष्ट्रपती असतो.

### कार्यप्रणाली:

भारतीय संसदाचे कार्य मुख्यतः कायदा तयार करणे, सरकारच्या कार्यावर देखरेख ठेवणे, आणि नागरिकांच्या हक्कांचे संरक्षण करणे हे आहे. संसद कार्यप्रणाली खालीलप्रमाणे आहे:

1. **कायदा तयार करणे:**
- संसदेत कोणताही विधेयक (बिल) सादर केला जातो. हे विधेयक लोकसभेत किंवा राज्यसभेत सादर केले जाऊ शकते.
- विधेयकाला दोन्ही सदनांमध्ये मंजुरी मिळाल्यानंतर, ते राष्ट्रपति कडे पाठवले जाते. राष्ट्रपति त्यावर स्वाक्षरी केल्यास ते कायदा बनते.

2. **सरकारच्या कार्यावर देखरेख:**
- संसद सरकारच्या कार्यावर लक्ष ठेवते. यामध्ये प्रश्नोत्तरे, चर्चासत्रे, आणि समितीच्या अहवालांचा समावेश आहे.
- संसद सदस्यांना सरकारच्या धोरणांवर प्रश्न विचारण्याचा अधिकार असतो, ज्यामुळे सरकारला उत्तरदायी ठरवले जाते.

3. **नागरिकांच्या हक्कांचे संरक्षण:**
- भारतीय संविधानात नागरिकांच्या मूलभूत हक्कांची यादी दिली आहे, जसे की व्यक्तीस्वातंत्र्य, समानता, धर्माची स्वातंत्र्य, आणि न्याय.
- संसद या हक्कांचे संरक्षण करण्यासाठी आवश्यक कायदे तयार करते. उदाहरणार्थ, अनुसूचित जाती आणि जमाती (अत्याचार प्रतिबंधक) अधिनियम, महिला अत्याचार प्रतिबंधक कायदा इत्यादी.
- संसद नागरिकांच्या अडचणींवर चर्चा करते आणि त्यासाठी उपाययोजना करते, ज्यामुळे नागरिकांचा विश्वास आणि सुरक्षा वाढते.

### निष्कर्ष:

भारतीय संसदाची रचना आणि कार्यप्रणाली लोकशाही मूल्यांचे पालन करते. ती नागरिकांच्या हक्कांचे संरक्षण करण्यासाठी विविध कायदे तयार करते, सरकारच्या कार्यावर देखरेख ठेवते, आणि नागरिकांच्या समस्यांवर चर्चा करते. यामुळे नागरिकांना त्यांच्या हक्कांची जाणीव होते आणि त्यांना न्याय मिळवण्याची संधी मिळते. भारतीय संसद ही एक सशक्त संस्था आहे जी लोकशाहीच्या आधारावर कार्य करते आणि नागरिकांच्या कल्याणासाठी प्रयत्नशील आहे.