भारतीय संसदाची रचना आणि कार्यप्रणाली काय आहे, आणि ती कशा प्रकारे लोकशाही व्यवस्थेत महत्वाची भूमिका बजावते?

भारतीय संसद ही भारताच्या लोकशाही व्यवस्थेची एक महत्त्वाची संस्था आहे. भारतीय संसदाची रचना आणि कार्यप्रणाली समजून घेण्यासाठी, तिच्या दोन प्रमुख अंगांवर लक्ष केंद्रित करणे आवश्यक आहे: लोकसभा (गृह) आणि राज्यसभा (उच्च गृह).

### भारतीय संसदाची रचना:

1. **लोकसभा (गृह):**
- लोकसभा ही संसदाची निचली सभा आहे.
- यामध्ये 545 सदस्य असतात, ज्यात 543 सदस्य थेट निवडले जातात आणि 2 सदस्य राष्ट्रपति द्वारा नामांकित केले जातात.
- लोकसभा सदस्यांची कार्यकाळ 5 वर्षे असतो, परंतु याला निवडणूक प्रक्रियेनुसार बदलता येऊ शकतो.
- लोकसभा सदस्यांचे मुख्य कार्य म्हणजे जनतेच्या प्रतिनिधित्वाची भूमिका निभावणे, कायदे तयार करणे आणि सरकारच्या कार्यप्रणालीवर देखरेख ठेवणे.

2. **राज्यसभा (उच्च गृह):**
- राज्यसभा ही संसदाची उच्च सभा आहे.
- यामध्ये 245 सदस्य असतात, ज्यात 233 सदस्य राज्य विधानसभांद्वारे निवडले जातात आणि 12 सदस्य राष्ट्रपति द्वारा नामांकित केले जातात.
- राज्यसभेचा कार्यकाळ अनिश्चित असतो, कारण सदस्यांचे पुनर्नियुक्तीचे प्रमाण असते.
- राज्यसभा मुख्यतः कायद्यांच्या पुनरावलोकनासाठी, विविध विषयांवर चर्चा करण्यासाठी आणि राज्यांच्या हितसंबंधांचे प्रतिनिधित्व करण्यासाठी कार्य करते.

### कार्यप्रणाली:

भारतीय संसदाची कार्यप्रणाली अनेक टप्प्यात विभागली जाते:

1. **कायदा बनवणे:**
- संसदेत प्रस्तावित केलेले कायदे लोकसभेत आणि राज्यसभेत चर्चा आणि मतदानानंतर मंजूर केले जातात.
- जर दोन्ही सभांनी कायदा मंजूर केला, तर तो राष्ट्रपति कडे पाठवला जातो, जिथे तो स्वीकृतीसाठी जातो.

2. **सरकारवर देखरेख:**
- संसद सरकारच्या कार्यप्रणालीवर लक्ष ठेवते. यामध्ये प्रश्नकाल, चर्चा, आणि विविध समित्यांद्वारे सरकारच्या कामकाजावर चौकशी करणे समाविष्ट आहे.
- संसद सदस्यांना सरकारच्या धोरणांवर प्रश्न विचारण्याचा अधिकार असतो, ज्यामुळे सरकारला जनतेच्या अपेक्षांबद्दल उत्तरदायी ठरवले जाते.

3. **बजेट मंजुरी:**
- प्रत्येक आर्थिक वर्षाच्या सुरुवातीला, सरकार बजेट संसदेत सादर करते. बजेट मंजूर करणे हा संसदेसाठी एक महत्त्वाचा कार्य आहे, कारण यामुळे सरकारच्या आर्थिक धोरणांची दिशा ठरवली जाते.

4. **संविधानिक भूमिका:**
- संसद संविधानातील विविध तरतुदींचा पालन करण्यासाठी आणि बदलण्यासाठी जबाबदार आहे. संसद संविधानाच्या संरक्षणासाठी आणि सुधारण्यासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावते.

### लोकशाही व्यवस्थेत महत्व:

भारतीय संसद लोकशाही व्यवस्थेत एक महत्त्वाची भूमिका बजावते. ती जनतेच्या प्रतिनिधित्वाची संस्था आहे, जी नागरिकांच्या हक्कांचे संरक्षण करते. संसदेत चर्चा, मतदान, आणि कायदा बनवण्याच्या प्रक्रियेमुळे नागरिकांना त्यांच्या समस्या आणि अपेक्षा व्यक्त करण्याची संधी मिळते.

संसदेत विविध राजकीय पक्षांचे प्रतिनिधित्व असते, ज्यामुळे विविध मतांचे आणि विचारांचे समावेश होतो. यामुळे एक संतुलित आणि सर्वसमावेशक धोरण तयार होण्यास मदत होते.

अखेर, भारतीय संसद ही लोकशाहीचा आधार आहे, जी नागरिकांच्या हक्कांचे संरक्षण करते, सरकारला उत्तरदायी बनवते, आणि विविध सामाजिक आणि आर्थिक मुद्द्यांवर चर्चा करण्याची संधी देते. त्यामुळे, भारतीय संसद ही लोकशाही व्यवस्थेतील एक महत्त्वाची आणि अनिवार्य संस्था आहे.