पंतप्रधानांच्या कार्यकाळात भारतातील सामाजिक व आर्थिक धोरणांमध्ये कोणते महत्त्वाचे बदल झाले आहेत?

पंतप्रधानांच्या कार्यकाळात भारतातील सामाजिक व आर्थिक धोरणांमध्ये अनेक महत्त्वाचे बदल झाले आहेत. या बदलांचा परिणाम भारतीय समाज आणि अर्थव्यवस्थेवर मोठा झाला आहे. खाली काही महत्त्वाचे बदल दिले आहेत:

### 1. **आर्थिक धोरणे:**

#### a. **उदारीकरण आणि जागतिकीकरण:**
1991 च्या आर्थिक सुधारणा नंतर भारताने उदारीकरणाची दिशा घेतली. या सुधारणा अंतर्गत, विदेशी गुंतवणूक आकर्षित करण्यासाठी अनेक धोरणे राबवण्यात आली. पंतप्रधानांच्या कार्यकाळात, विशेषतः नरेंद्र मोदी यांच्या कार्यकाळात, 'मेक इन इंडिया', 'डिजिटल इंडिया' आणि 'स्टार्टअप इंडिया' सारख्या उपक्रमांनी अर्थव्यवस्थेला गती दिली.

#### b. **GST (गुड्स अँड सर्विसेस टॅक्स):**
2017 मध्ये GST लागू करण्यात आला, ज्यामुळे भारतातील कर प्रणालीत एकात्मिकता आली. यामुळे व्यवसायांना सुलभता मिळाली आणि कर संकलनात सुधारणा झाली.

#### c. **कृषी धोरणे:**
कृषी क्षेत्रात अनेक सुधारणा करण्यात आल्या, जसे की PM-KISAN योजनेअंतर्गत शेतकऱ्यांना थेट आर्थिक सहाय्य देणे. यामुळे शेतकऱ्यांच्या आर्थिक स्थितीत सुधारणा झाली.

### 2. **सामाजिक धोरणे:**

#### a. **सामाजिक कल्याण योजना:**
पंतप्रधानांच्या कार्यकाळात अनेक सामाजिक कल्याण योजनांची अंमलबजावणी करण्यात आली. उदाहरणार्थ, 'आयुष्मान भारत' योजनेअंतर्गत गरीब नागरिकांना आरोग्य सेवा मिळवण्यासाठी विमा दिला जातो. यामुळे आरोग्य सेवांचा स्तर उंचावला आहे.

#### b. **शिक्षण धोरण:**
'सर्व शिक्षा अभियान' आणि 'राष्ट्रीय शिक्षण धोरण' यांसारख्या उपक्रमांद्वारे शिक्षण क्षेत्रात सुधारणा करण्यात आली. शिक्षणाची गुणवत्ता सुधारण्यासाठी नवीन पद्धती आणि तंत्रज्ञानाचा वापर करण्यात आला.

#### c. **महिला सक्षमीकरण:**
महिलांच्या सक्षमीकरणासाठी 'बेटी बचाओ, बेटी पढ़ाओ' योजनेच्या माध्यमातून जागरूकता वाढवण्यात आली. महिलांना आर्थिक आणि सामाजिक क्षेत्रात अधिक संधी उपलब्ध करून देण्यावर भर देण्यात आला.

### 3. **आर्थिक समावेश:**
पंतप्रधानांच्या कार्यकाळात आर्थिक समावेशावर विशेष लक्ष केंद्रित करण्यात आले. 'जन धन योजना' अंतर्गत बँकिंग सेवांपासून वंचित असलेल्या लोकांना बँक खात्यांमध्ये समाविष्ट करण्यात आले. यामुळे आर्थिक समावेश वाढला आणि गरीब लोकांना आर्थिक सेवा मिळवण्यास मदत झाली.

### 4. **पर्यावरणीय धोरणे:**
पर्यावरणीय समस्यांकडे लक्ष देण्यासाठी 'स्वच्छ भारत अभियान' आणि 'नमामि गंगे' यांसारख्या उपक्रमांची अंमलबजावणी करण्यात आली. यामुळे पर्यावरण संरक्षण आणि स्वच्छतेच्या बाबतीत जागरूकता वाढली.

### 5. **आंतरराष्ट्रीय धोरणे:**
पंतप्रधानांच्या कार्यकाळात भारताने आंतरराष्ट्रीय स्तरावर आपली उपस्थिती वाढवली आहे. 'संपूर्ण जग एक कुटुंब' या तत्त्वानुसार, भारताने अनेक देशांबरोबर मजबूत संबंध प्रस्थापित केले आहेत. यामुळे भारताच्या आंतरराष्ट्रीय व्यापारात वाढ झाली आहे.

### निष्कर्ष:
पंतप्रधानांच्या कार्यकाळात भारतातील सामाजिक व आर्थिक धोरणांमध्ये केलेले बदल हे व्यापक आणि विविध आहेत. या बदलांनी भारताच्या विकासाला गती दिली आहे आणि सामाजिक समावेश, आर्थिक स्थिरता आणि जागतिक स्तरावर भारताची उपस्थिती वाढवली आहे. यामुळे भारतीय समाजात सकारात्मक बदल घडवण्यात आले आहेत, ज्यामुळे देशाच्या विकासाच्या दिशेने एक नवीन पाऊल उचलले आहे.